To truizm, że rodzice kształtują naszą osobowość. Wydaje mi się jednak, że mój przypadek jest wyjątkowy. Mam do moich rodziców stosunek wyjątkowy. Moja mama nie tylko mnie wychowała i ukształtowała, ale była i na zawsze pozostanie dla mnie niedoścignionym wzorem człowieka.

Moja matka Gitł, zwana Genią, urodziła się w 1904 r. w Borysławiu w Galicji. To bardzo ważne, że przyszła na świat i wychowała się akurat tam, bo przez całe życie przesiąknięta była galicyjską specyfiką. Ważną cząstkę tej specyfiki przekazała swoim dzieciom i jestem pewien, że mimo upływu tak wielu lat wciąż głęboko w sercu jestem Galicjaninem. Co to oznacza?

Wielokulturowa Galicja

Dla zwykłych mieszkańców Galicji z początku XX w. koncepcja państwa, w którym żyje tylko jeden naród, była zupełnie abstrakcyjna. Na ulicach miast i miasteczek regionu kwitło życie wielokulturowe i wielojęzyczne, a zarówno codzienna, pokojowa koegzystencja, jak i wybuchające od czasu do czasu utarczki między Polakami, Żydami, Ukraińcami i innymi narodowościami zamieszkującymi Galicję były stanem naturalnym i nikt nie wyobrażał sobie, że może być inaczej. Galicja wykształciła swoją własną tradycję, której ważnymi elementami były rozbudzone życie społeczne, tolerancja i solidarność. Właśnie w takim środowisku i klimacie społecznym urodziła się i wychowała moja matka. Jej losy dają wyobrażenie o życiu w tej części ówczesnego imperium Habsburgów: była Żydówką, która skończyła polską szkołę, wyszła za mąż za Żyda, absolwenta szkoły handlu i administracji w Drohobyczu, gdzie z kolei wykładano po niemiecku. Rodzice rozmawiali ze sobą w trzech językach: po polsku, niemiecku i w jidysz, a do mojego brata regularnie przychodził rabin udzielać mu lekcji hebrajskiego. Rodzice mieli również specyficzny, typowo galicyjski stosunek do władzy. Pamiętam z dzieciństwa, że w latach 30. w saloniku naszego drewnianego domku zawsze wisiały dwa portrety, obydwa tej samej wielkości: cesarza Franciszka Józefa i marszałka Józefa Piłsudskiego. Jako małe dziecko starałem się zmierzyć, który z nich ma dłuższe wąsy.

Matka nie mówiła dużo. Była centralną postacią naszej rodziny, a cały jej autorytet wynikał ze zdecydowanych działań i pewności siebie. Nigdy nie rozpaczała, nigdy się nie załamywała. Potrafiła zachować zimną krew w sytuacjach, wydawałoby się, beznadziejnych. Jej charakter kształtował moją dziecięcą codzienność. Mieliśmy w Borysławiu sklep spożywczy i do wybuchu wojny nasze życie toczyło się wolnym, galicyjskim rytmem. Wszystko zmieniło się w 1939 r., ale choć sowiecka okupacja Borysławia była ciężka, to dla nas, Żydów, prawdziwy koszmar rozpoczął się w 1941 r., gdy miasto zajęli Niemcy. Przeżyliśmy trzy lata piekła i mogę śmiało powiedzieć, że gdyby nie siła, energia i niezachwiana wiara mojej mamy w to, że wszystko musi się dobrze skończyć, prawdopodobnie zginęlibyśmy wówczas podobnie jak miliony naszych rodaków.

Ocalił nas spryt mojego ojca, który bardzo sprawnie wyszukiwał kolejne kryjówki, oraz dyscyplina i niezłomność mojej matki. Na nic by się to jednak zdało, gdyby nie galicyjska specyfika, sąsiedzka solidarność i zwykła ludzka serdeczność bez względu na pochodzenie etniczne. Życie w zgodzie, które ułatwiało i wzbogacało naszą codzienność przed wojną, w czasie niemieckiej okupacji przesądziło o przetrwaniu.

Czas próby

Moi rodzice mieli zawsze fantastyczne stosunki z polskimi i ukraińskimi sąsiadami. Gdy nadszedł czas prawdziwej próby, ci ludzie okazali się bohaterami. Przed śmiercią ocalili nas sąsiedzi, przyjaciele: polskie rodziny Potężnych i Górali oraz pani Lasotowa, Ukrainka, która zamieszkała w naszym domu po wysiedleniu Żydów do getta. Wszyscy ryzykowali życie swoje i swoich rodzin, a mimo to nie zawahali się nam pomóc.

Szybko uciekliśmy z borysławskiego getta, a mój ojciec Meir Weiss znajdował kolejne kryjówki. Gdziekolwiek akurat się ukrywaliśmy, czy to w podwójnej ścianie naszego własnego domu, który zajęła pani Lasotowa, w stajni, stodole, czy w piwnicy dziecięcej ochronki, która była tak niska, że trzeba było siedzieć na czworakach, moja matka niestrudzenie troszczyła się o wszystkich. Niemal nic nie jadła. Każdy kawałek chleba oddawała dzieciom. W zimnie i wilgoci trzymała mnie cały czas blisko siebie. Miałem wtedy sześć czy siedem lat, ale do dziś czuję to matczyne ciepło chroniące mnie przed tak nieprzyjaznym wówczas i strasznym światem.