Jakie są nasze etniczne korzenie, jak głęboko w przeszłość sięgają i z jakiego wyrosły pnia? Czy Słowianie jako odrębna grupa etniczna ukształtowali się na terenie Europy Środkowej czy przywędrowali gdzieś ze wschodnich stepów? Pytania te od dawna dręczą historyków, archeologów, antropologów i językoznawców. Niedawno dołączyli do nich genetycy. Choć badania ludzkiego DNA nie dają jednoznacznych odpowiedzi na nurtujące nas pytania, w istotny sposób uzupełniają dotychczasową, wciąż bardzo fragmentaryczną, wiedzę.

Na ciekawy trop natrafili niedawno badacze z Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Bydgoszczy. Na warsztat wzięli mitochondrialne DNA (mtDNA), które wyodrębnili z próbek pobranych od 2,5 tys. osób z różnych współczesnych populacji słowiańskojęzycznych (Polaków, Czechów, Słowaków, Ukraińców i Rosjan).

Genetycy w puli mtDNA wydzielają tzw. haplogrupy. Haplogrupy lub inaczej klady są zbiorami cząsteczek mtDNA pochodzących od wspólnego przodka. Ponieważ mtDNA dziedziczy się tylko w linii żeńskiej, nie dochodzi w nim do rekombinacji materiału genetycznego, nie ma więc domieszki materiału ojcowskiego. Każda haplogrupa ma swoją „założycielkę", która pojawiła się w określonym miejscu i czasie. – W obrębie zbadanych przez nas kladów zidentyfikowaliśmy szereg mniejszych podhaplogrup, które najprawdopodobniej powstały in situ, w Europie Środkowo-Wschodniej – mówi prof. Tomasz Grzybowski, kierownik grupy badawczej z CM UMK. W odniesieniu do niektórych linii żeńskich  możemy więc mówić o ciągłości genetycznej na tym obszarze od epoki brązu  aż do naszych czasów.

Badania mitochondrialnych haplogrup współgrają z badaniami chromosomu Y, dotyczącymi „czystej" linii męskiej, gdyż Y jest przekazywany z ojca na syna. Charakterystyczne dla Słowian jest częste występowanie haplogrupy R1a1a7, co potwierdziły m.in. badania przeprowadzone przez międzynarodowy zespół kierowany przez Petera Underhilla. Wyniki te są nawet silniejszym argumentem za ciągłością wybranych linii w naszej części Europy niż badania nad mtDNA, nie dość bowiem, że R1a1a7 występuje między Odrą i Wisłą z bardzo wysoką częstością (między 55 a 60 proc.), to dodatkowo charakteryzuje się tu największą różnorodnością.

Teorii, skąd pochodzą Słowianie, jest wiele, jednak na przestrzeni lat dwie z nich zdobyły największą popularność i to wokół nich toczyły się zażarte spory. Zwolennicy teorii allochtonicznej, czyli migracjoniści, uważają, że kolebką Słowian było dorzecze Dniepru, czyli tereny dzisiejszej Ukrainy, i dopiero stamtąd, stosunkowo niedawno, przywędrowali do Europy. Z kolei autochtoniści twierdzą, że przodkowie Słowian byli obecni w Europie Środkowej przynajmniej od epoki brązu i żelaza.

Wyjaśnieniu tych kwestii nie sprzyjała skomplikowana historia naszego regionu. Zagorzałymi piewcami teorii allochtonicznej stali się nasi zachodni sąsiedzi, którzy w ten sposób starali się uzasadnić germańskie parcie na wschód. Już w czasie zaborów był to temat budzący duże emocje. Konflikt nasilił się w okresie międzywojennym, kiedy młode państwo polskie zdecydowanie wsparło tezę autochtoniczną, natomiast reżim hitlerowski finansował badaczy negujących europejskie korzenie Słowian. Słynny stał się spór pomiędzy niemieckim prof. Gustawem Kossinną, który teorią allochtoniczną uzasadniał ideologię hitlerowską, a prof. Józefem Kostrzewskim, który utożsamiał Prasłowian z twórcami kultury łużyckiej.

Kto mieszkał w Biskupinie?

Kiedy w 1933 r. młody nauczyciel Walenty Szwajcer odnalazł pozostałości starożytnej osady w Biskupinie, dla części polskich badaczy odkrycie to stało się koronnym przykładem, że Słowianie zamieszkiwali te ziemie już w I tysiącleciu p.n.e. Kiedy wybuchła wojna, hitlerowcy wysłali do Biskupina specjalny oddział SS-Ausgrabung Urstätt, pod dowództwem Hauptsturmführera prof. dr. Hansa Schleifa, który miał udowodnić germański charakter osady. Bezskutecznie zresztą. Ostatecznie stanęło na tym, że Biskupin należał do kręgu kultury łużyckiej, której jednak nie możemy jednoznacznie przyporządkować etnicznie.