Po II wojnie światowej nowa komunistyczna władza zainicjowała politykę historyczną pod hasłem: zatrzeć wszelkie ślady niemczyzny na Ziemiach Odzyskanych i udowodnić ich czysto słowiański charakter. Oczywiście wielu naukowców i publicystów popierało teorię autochtoniczną niezależnie od uczuć, jakimi darzyli komunistów. Wielkim jej orędownikiem był m.in. Paweł Jasienica. Spór do dzisiaj nie został rozstrzygnięty. Jednak odkrycia takie jak te dokonane przez naukowców z CM UMK dają kolejne argumenty w dyskusji zwolennikom teorii autochtonicznej.

W poszukiwaniu genów Prasłowian

Czy zatem wyniki badań mtDNA pozwalają nam z wysokim prawdopodobieństwem określić, gdzie znajdowała się kolebka Prasłowian, czyli prehistorycznego ludu będącego bezpośrednim antenatem Słowian. Sprawa jest, niestety, bardziej skomplikowana, ciągłość genetyczna nie musi bowiem oznaczać ciągłości kulturowej czy językowej. Anglojęzyczni mieszkańcy Ameryki nie mają przecież korzeni na tym kontynencie. Podobnie trudno obronić tezę, że dzisiejsi mieszkańcy Włoch to bezpośredni potomkowie obywateli starożytnego Rzymu, mimo że w ich genach na pewno znajdziemy wiele antycznych śladów.

Część naukowców łączyła mitycznych Prasłowian z kulturą łużycką. Ta nieźle rozpoznana archeologicznie kultura rozwijała się na ziemiach współczesnej Polski w epoce brązu i wczesnej fazie epoki żelaza (od około 1350 lat p.n.e. do ok. 450 lat p.n.e.). Nikomu nie udało się jednak udowodnić, że budowniczowie Biskupina i wielu innych podobnych osad posługiwali się językiem słowiańskim. Jeśli jednak zbadane przez bydgoskich naukowców żeńskie haplogrupy mają co najmniej 4 tys. lat, to być może hipotezę, że wspomniane „matki założycielki" pochodziły właśnie z kultury łużyckiej, powinniśmy uznać za słuszną. Genetycy z CM UMK zastrzegają, że to tylko spekulacje, a utożsamianie pewnych rodzajów mtDNA z określoną kulturą materialną jest bardzo ryzykowne. – Dziedzictwo genetyczne stanowi element etniczności, ale o niej nie przesądza. Nie możemy jednoznacznie stwierdzić, że założycielki opisanych przez nas podhaplogrup mitochondrialnych były Słowiankami czy Prasłowiankami. Wyniki badań skłaniają jedynie do stwierdzenia, że zmiany kulturowe dokonywały się na genetycznym podłożu istniejącym znacznie wcześniej – tłumaczy prof. Grzybowski. – Jeśli jednak miałbym podać jakiś horyzont kulturowy, który wydaje się nam prawdopodobny dla wyjaśnienia obecności niektórych podhaplogrup mtDNA i chromosomu Y w puli genowej współczesnych Słowian, to byłaby to raczej ekspansja kultury ceramiki sznurowej – dodaje naukowiec.

Kultura, która wzięła swoją nazwę od charakterystycznego sposobu zdobienia ceramiki za pomocą odciśniętego sznura, datowana jest na trzecie tysiąclecie p.n.e. W tym miejscu ścieżki genetyków i archeologów znów się spotykają, bowiem niektórzy badacze w tym kręgu kulturowym upatrują powstawania pierwotnych form części języków indoeuropejskich, w tym również prasłowiańskiego.

Klucz do etnogenezy

Łukasz Maurycy Stanaszek, antropolog i archeolog z Muzeum Archeologicznego w Warszawie, jest przekonany, że etnogeneza Słowian na pewno łączy się z migracjami ludności: – Niż Środkowoeuropejski to naczynie zamknięte, do którego „wpadały" różne grupy etniczne i w tym kulturowym tyglu przetapiały się na nowe ludy.

Warto także pamiętać, że wszystkie teorie mówiące o ciągłości osadniczej i etnicznej na naszych ziemiach mają jeden słaby punkt – po okresie wielowiekowego rozwoju nastąpiła tzw. pustka osadnicza w V–VI w. n.e. Okres ten nadal przysłania badaczom mgła tajemnicy. Pewne jest jednak, że nastąpił w tym czasie znaczny regres osadniczy i demograficzny. Między V a VII w. widać wyraźne przełamanie kulturowe. Pustka nie jest określeniem precyzyjnym, archeolodzy i demografowie, w świetle ostatnich badań (m.in. liczne prace wykopaliskowe podczas budowy autostrad), szacują, że około 30 proc. osiadłej tu wcześniej ludności nie ruszyło się w czasie tej dziejowej zawieruchy z miejsca. Ostatecznie autochtoni zostali wchłonięci przez ludy, które przyniosły kulturę materialną identyfikowaną przez archeologów ze Słowianami.