Reforma walutowa i uzdrowienie skarbu były najważniejszymi zadaniami powołanego 19 grudnia 1923 r. pozaparlamentarnego gabinetu, na czele którego stanął wówczas Władysław Grabski. Sytuacja gospodarcza w Polsce była wyjątkowo trudna, ponieważ galopująca hiperinflacja powodowała, że ceny rosły z dnia na dzień (o czym za chwilę). Kim był człowiek, który podjął trud przeprowadzenia takich zmian i wziął na swe barki odpowiedzialność za ich powodzenie lub klęskę?

Władysław Odnowiciel

Władysław Dominik Grabski, herbu Pomian, urodził się 7 lipca 1874 r. w Borowie nad Bzurą – majątku kupionym przez jego ojca Feliksa. Rodzinę stać było na to, żeby kształcić syna (oraz pozostałe dzieci) najpierw w V Gimnazjum Filologicznym w Warszawie, a następnie na studiach w Paryżu. W latach 1892–1895 młody Grabski zgłębiał wiedzę na Sorbonie – studiował równolegle historię i ekonomię. Dwa lata później do powrotu do kraju zmusiła go śmierć ojca. Władysław osiadł w rodzinnym majątku w Borowie, gdzie prowadził działalność gospodarczo-społeczną i naukową, zajmując się głównie tematyką wiejską. W 1899 r. założył pod Kutnem rolniczą stację doświadczalną (drugą tego typu w Królestwie Polskim), w 1901 r. – fabrykę spółdzielczą, dwa lata później – drugie na ziemiach polskich chłopskie kółko rolnicze pod Łowiczem oraz jedną z pierwszych spółdzielni mleczarskich, a w 1904 r. zorganizował i przez pewien okres prowadził Towarzystwo Melioracyjne w Warszawie. W 1905 r. założył pierwsze w Królestwie Polskim spółdzielcze chłopskie Powiatowe Towarzystwo Rolnicze w Łowiczu. Grabski tworzył również kasy spółdzielcze dla chłopów, wspierał szkoły rolnicze, a w Borowie łożył na nielegalną wówczas polskojęzyczną szkołę dla dzieci. W tym też czasie został na krótko uwięziony przez władze rosyjskie, które w ten sposób chciały go ukarać za pracę społeczną wśród chłopstwa. W 1905 r. rozpoczął karierę polityczną – został wybrany w wyborach na posła do rosyjskiej Dumy (funkcję tę pełnił trzykrotnie w latach 1905–1912 z ramienia Narodowej Demokracji). W tym czasie jako główny cel swej działalności politycznej obrał sobie poprawę położenia ludności chłopskiej. Jak pisał: „Jeszcze przed pojechaniem do Petersburga zdecydowałem się, że zasada uwłaszczenia leży w interesie ludności włościańskiej, a skoro tak, wydałem pensję moralną, by stronnictwo Demokratyczno-Narodowe poufnie te zasadę zaakceptowało i Koło Polskie następnie tę zasadę publicznie poprawiło (...). W Królestwie Polskim ani jedno stronnictwo lewicowe nie stoi na gruncie 70 proc. ludności, to jest ludność włościańskiej".

Po wybuchu I wojny światowej w listopadzie 1914 r. Władysław Grabski wszedł w skład prorosyjskiego Komitetu Narodowego Polskiego. W wyniku działań wojennych i zajęcia Kongresówki przez wojska niemieckie zmuszony został do wyjazdu do Rosji. Tam – z jego inicjatywy – 24 sierpnia 1915 r. powstał Centralny Komitet Obywatelski Królestwa Polskiego w Rosji. Stanął na jego czele i kierował działalnością Komitetu przez trzy lata. Celem organizacji była m.in. pomoc polskim jeńcom i wygnańcom oraz reprezentowanie interesów Polaków w Rosji. Po wybuchu rewolucji październikowej i zawarciu pokoju brzeskiego Grabski powrócił na ziemie polskie. Został jednak uwięziony przez Niemców i osadzony w twierdzy modlińskiej. Powodem tego posunięcia władz niemieckich była krytyka ekonomicznej polityki okupacyjnej, którą głosił Grabski. Po uwolnieniu (26 października 1918 r.) wraz z bratem Stanisławem współtworzył program Związku Ludowo-Narodowego. W 1919 r. Grabski został wybrany posłem na Sejm z ramienia ZLN. W tym czasie współtworzył Główny Urząd Likwidacyjny (był jego prezesem do 1922 r.) – instytucję stworzoną do tego, by doprowadzić do uregulowania zobowiązań finansowych z czasów wojny. Grabski m.in. oszacował, że Niemcy powinny wypłacić Polsce odszkodowanie w wysokości ok. 20 mld marek w złocie za okres okupacji ziem polskich podczas I wojny światowej. Wkrótce jednak okazało się, że taka kwota jest nieosiągalna. W grudniu 1919 r. został ministrem skarbu w rządzie Leopolda Skulskiego. I już wówczas musiał borykać się z wysokim wskaźnikiem inflacji, postulował uporządkowanie gospodarki budżetowej i planował reformę walutową (podobnie zresztą niespełna rok później, gdy po raz pierwszy został premierem polskiego rządu). W kolejnych latach pełnił funkcję ministra skarbu w rządach Sikorskiego i Witosa. Plan sanacji skarbu państwa autorstwa Grabskiego zakładał wdrożenie reformy skarbowej i walutowej. Ważnym elementem tych planów było osiągnięcie równowagi budżetowej poprzez ograniczenie wydatków – zmniejszenie sum wydawanych na cele wojskowe oraz rezygnację z dotowania kolei (tj. podwyższenie taryf kolejowych). Polityk postulował wprowadzenie podatku majątkowego, z którego chciał pozyskać fundusze na pokrycie deficytu budżetowego (na ten cel miały spływać także pieniądze z niewielkiej inflacyjnej emisji pieniądza i pożyczek zagranicznych). Swe plany Grabski chciał zrealizować przez 3 lata. Po tym okresie miała wejść w życie reforma walutowa. Okazało się jednak, że na wprowadzenie w życie swych planów Grabski będzie miał zaledwie pół roku.